Op 's lands oorlogsschepen behoorde een scheepsdokter aan boord te zijn. Hij werd meestal bijgestaan door een hulpje, die ondermeester heette, en een ziekentrooster (dominee), maar soms ook door een chirurgijnsleerling, die barberot werd genoemd. Door ongelukken aan boord en oorlogshandelingen moesten vooral amputaties verricht worden. Daarnaast de hopeloze strijd tegen scheurbuik, malaria, tyfus en dysentrie.

Uit de Lyste der medicamenten en instrumenten vastgesteld door de Admiraliteit van Amsterdam in 1692 treffen we het volgende instrumentarium: "Die de Chirurgijns ten dienste van den Lande, op Schepen van Oorlog, sorteerende onder het Ed. Mog. Collegie ter Admiraliteyt tot Amsterdam, gehouden zijn mede te voeren voor een togt van ses maenden".

• Een Saeg met 2 bladen, &c.
• Een krom Mes en Separator.
• Een Trepaan met sijn toebehooren.
• Een Catheter.
• Twee Sny-Tangen.
• Twee Koegel Tangen, een kromme en een rechte.
• Twee Ravebekken.
• Een Pellikaen.
• Vier Cauteria van verscheyde soorten.
• Twee clysteer Pypen.
• Blaasen.
• Spongien.
• Twee tinne Spuyten.
• Verscheyde Spalken, &c.
• Een kopere Vysel.
• Een schaeltje met fijn gewigt.
• Een kopere Pannetje.

Aldus gearresteert by de Ed. M. Heeren Raaden ter Admiraliteyt, resideerende tot Amsterdam, den 1 April 1692.

Aan "geneesmiddelen" had hij o.a. de beschikking over:

• Laudanum.
• Opiatum.
• Spiritus vini cum theriaca.
• Electuarium ex rabarbaro tosto.
• Tinctura opii.
• Oleum aninsi.
• Cornu cervi usti.
• Mel album om tot een consistentie te maecken.
• Kwik
• Guajachout

Verder nog een enorme verscheidenheid aan laxativa, kruiden, bloemen, zaden, stropen, honingsoorten, gedroogde vruchten, poeders, olieen, zalven, pleisters, gommen, meelsoorten en "chymica". De kist was verdeeld in laden en vakken. Kruiden en andere drogerijen werden bewaard in leren zakjes, behalve de sterk vochtaantrekkende, die in tinnen busjes zaten. Stropen en conserven gingen in geglazuurde aarden kruikjes. Gedestilleerd water en bijtende vloeistoffen in glazen flessen met tinnen dop. Iedere fles had in de kist een afzonderlijk met wollen stof gevoerd vakje. Zalven zaten in stenen potjes afgesloten door een varkensblaas.

Voor ontvangst moest de chirurgijn tekenen:
Ik ondergeschreven Mr .......... Opper-Chirurgijn op 'tSchip .......... onder de Hr. Capiteyn .......... voerende ..... Koppen, bekenne naer voorgaende visitatie van de Medicijn Kiste, deselve bevonden te hebben van alles, in de bovenstaende Lyste vermelt, behoorlijk en na mijn genoegen voorsien: waerop de Kist in mijn tegenwoordigheyt is geslooten en de sleutel my ter handt gestelt.

De volgende beschrijving van amputeren werd ontleend aan Cornelis Solingen, die zelf als jong chirurgijn aan boord van de vloot assisteerde bij dergelijke ingrepen

Men geeft de gewonde matroos een soopje en zet hem dan halfzittend neer, zo, dat hij het vuur waarin de brandijzers gloeien niet kan zien. Een helper houdt het lichaam en de armen van de patiënt stevig vast, een tweede steunt het gewonde been. De chirurgijn overweegt nog eens ter dege op welke hoogte het been afgezet moet worden, laat dan zijn dienaar de huid en de spieren zo hoog mogelijk optrekken en tekent de incisieplaas op de huid af met een draadje, gedoopt in oostindische inkt. Vervolgens legt hij twee vingers breed boven deze streep een stevige band, die strak wordt aangehaald oom daarmee bloeding en pijn te bestrijden. Met een groot recht mes wordt snel rondom een snee tot op het bot gedaan. De dienaar schuift met en separatorium aan de buitenzijde van het bot de spieren los; de chirurgijn doet hezelfde aan de binnenzijde. Met een leren machete worden de spieren omhoog getrokken, zodat het beenvlies met het separatorium kan worden afgeschoven. De chirurgijn zaagt daarop snel de botten door; blijven er splinters, dan worden die met een tang verwijderd. De dienaar drukt vingers op de arteriën, tot zijn meester de instrumenten voor de bloedstelping heeft gepakt. Onder gunstige omstandigheden zijn vaatomsteking en onderbinding het beste. "Maar in Zeeslagen word het cauteriseren veel gedaen, omdat sulcx het ligste, gemackelijckste en veerdigste is voor den Chirurgijn, ja is daer seer noodsaeckelijck, om dat men alle Patiënten niet gelijck helpen kan, en terwijle den eenen geholpen word, den andren legt en bloed, die het binden te langdurigh soude wesen, als wel gesien en bevonden hebbe; oock soo hebben de onder-Chirurgijns meesten tijd geen handeling van op andere wijse het bloed te stelpen". Voor de arteriën dient een olijfvormig brandijzer, de pijpbeenderen worden soms nog met een plat ijzer gecauteriseerd. De amputatiestomp wordt bedekt met stroken pluksel, gedoopt in eiwit; daaroverheen stulpt de chirurgijn een natte varkensblaas waarin hij wat tarwebloem gestrooid heeft. De "stupefactive band" wordt losgemaakt en een verband aangelegd van stukken oud linnen, in de vorm van Maltezer kruizen en bevestigd met pleister.

Chirurgijn De Graaf vertelt in zijn reisverhalen uit 1699 het een en ander over bijzondere gevallen uit zijn chirurgische praktijk.
Afgezien van oorlogsverwondingen, was het aantal ongevallen aan boord groot en waren de letsels door vallende stengen en katrollen, losrakend geschut, storm en vechtpartijen vaak ernstig. Op zijn eerste reis nog als onderchirurgijn, begon na het passeren van de Evenaar het scheepsvolk dagelijks meer te klagen.

"De Scheurbuik, Rode-loop en Watersugt heerste dapper onder 't Volck, als ook Hooft-pijn, Brandende koortsen, Kranksinnigheyd en Rasernije was alhier de gemeenste plage, niet tegenstaande wat remedie onse Opperchirurgijn aanwende om de nood-lijdende te helpen; 'T was al te vergeefs, de Ziekten vermeerderden, en sturven veel van ons Vo1k, sommige seer ellendig, 't was niet anders dan of de pest in't Schip was, en of de mensen dul of rasend waren; also dat men sommige in haar Kojen most vastbinden: twe maats in so een rasernije sprongen buiten boord en verdronken; nog een was bijna de Schutpoort uitgekropen, eermen sijn voornemen konde beletten; alsoo dat op alle dese sieken wel moste gepast worden: vele vielen de tanden uit de mond wegens Scheurbuik, en haar tandvlees was hoog, swart en verrot, dat gelijke mosten afsnijden en wassen. Veel quade en kankerachtige ulceratie sag men onder ons Volk. Ons Stuurman wierd door 't losslingeren van onse Boot sijn been verpletterd, en twee matrozen ende konstapelmaat door 't vast zetten van de stukken, aan handen en voeten gequest."

Op een latere reis vertelt hij hoe zijn schip in de Chinese Zee in een storm raakte. De zeilen waaiden weg of scheurden in flarden van de ra's, de grote steng, de fokkera, bezaansroede en kruissteng kwamen van boven; de boot raakte los en slingerde van het ene boord naar het andere waardoor een man werd gedood en enkele anderen waar gewond.
"Twee matrozen hadden gebronen benen, een persoon zijn voet te pletteren, welke wij afsettede; een was sijn schouder, en een ander zijn arm uit 't lid geslagen; door welke storm wij chirurgijns veel werk kregen".

Tegen het einde van zijn achtste reis, aan boord van het oorlogsschip Het Huis te Kruiningen "voor Kopenhage komende en bezig met 't anker te laten vallen, gebeurde een overwacht ongeluk op ons schip, door 't breken van de drai-reep in het nedervallen vau de fokke-ree, daar tussen de 40 en 45 op lagen de fokke in te nemen; vande welke drie matrosen so op de ankers als de stukken gans dood nedervielen, en tien anderen swaar gequest, eenige de ribben, andere d'armen en beneu aan stukken en uit 't lid; sommige met grote wonden op 't hooft, so dat op 't laast voor de Chirurgijns nog iets te doen viel" [Czc].

 

Titelblad van Van de Voorde, Chirurgijns Zee-Compas

Opererende chirurgijns, titelblad van S.Blankaarts "Konstkamer der Chirurgie".

Gewonden en zieken a/b van de schepen van
oorlog in de vloot van Admiraal de Ruyter

Geneeskundige verordening door Koning Willem I uit 1816

Vanwege de noodzakelijkheid om, door gepaste voorzieningen, aan de zeelieden die op hun reizen door ziekte mogen worden aangetast, een behoorlijke hulp en verzorging te verzekeren, vaardigde Koning Willem I de volgende algemene geneeskundige verordeningen uit:
Art. 1 Niemand zal als scheeps-heelmeester mogen varen ter koopvaardij of visserij, dan de zodanige, als welke tot de praktijk der heelkunde in de Noordelijke en Zuidelijke provinciën des rijks in het algemeen bevoegd zijn, en een bewijs kunnen produceren van genoegzame kennis in de pharmacie en de behandeling van inwendige ziekten, vooral van de meest voorvallende ziekten der schepelingen.
Art. 2. De bovengenoemde kunstoefenaren die van een dergelijke bevoegdheid niet voorzien zijn, zullen zich, ter verkrijging daarvan, moeten adresseren aan een provinciale commissie van geneeskundig onderzoek en toeverzigt, of aan een door de respectieve gouverneurs te benoemen commissie van drie leden der geneeskundige jurys.
Art. 3. Onbevoegde scheeps-heelmeesters, evenals hun schippers of reders, zullen elk vervallen in een boete van NLG 50.
Art. 4. Geen scheeps-heelmeester zal van hier mogen vertrekken dan nadat zijn scheepskist is gevisiteerd en goedgekeurd, zo ten aanzien van instrumenten als medicamenten; bij het niet voldoen volgt een boete van NLG 25 aan de partijen onder 3).
Art. 5. Volgen degenen die tot visitatie gekwalificeerd zijn.
Art. 6. Er zal op worden toegezien, dat de in de scheepskisten voorhanden zijnde geneesmiddelen van een goede kwaliteit zijn.
Art. 7. De keurmeesters zullen de goedgekeurde scheepskisten verzegelen en de scheepsheelmeester zal deze kist aan de schipper of commandeur tonen.
Art. 8. Volgt omschreven aan wie de boetes toevallen.

Bewerkt en ingekort artikel uit de Dordtse Courant van 27 juni 1816
Bron: Stichting Maritiem Historische Data.