In het voorjaar van 1898 stelde de Rotterdamse journalist Rie Brusse (Marie Joseph Brusse) van het NRC met hulp van twee zeelui een onderzoek in naar de ronselpraktijken van huurbazen. Brusse en zijn twee tijdelijke collega's bezochten Antwerpen, Amsterdam en Rotterdam. overal was het even slecht gesteld met de rechten van de zeeman. Naast ronselen, prostitutie, vervalsing van documenten, dronken voeren en diefstal, ontdekte Brusse ook een volslagen machteloosheid bij de zeelui om hun lot in eigen handen te nemen. De reeks van elf artikelen in zijn rubriek "Van Af- tot Aanmonstering" vielen wel op en werden veel besproken, maar er veranderde niets. Het duurde nog tot 1913 voordat de ruiten bij de huurbazen ingegooid werden en de zeelui zich anders gingen opstellen.

Bronnen: De Glorietijd van het Zeilschip, E.P.de Groot. In veilige haven, 150 jaar zeemanshuizen in Rotterdam, J.Oudenaarden en R. Vroegindewij. Verwant: zielverkoper.

Afbijt. Eertijds bij de marine een vieux van mindere kwaliteit, Het was "Hollandse cognac", ook bekend als "peut".
Apenmelk. Jenevergrog. Oorspronkelijk een avonddrank aan boord bestaande uit jenever en heet water. In luxe vorm met honing, kaneel en citroensap. In de loop van de vorige eeuw plaats gemaakt voor een longdrink van sodawater met afbijt (zie hierboven) of in luxe vorm met cognac of whisky.
Arme jongen. Gerecht van scheepsbeschuit gemengd met vlees en vetresten, vaak geserveerd aan het eind van de reis, wanneer de voorraden geslonken waren. Zie ook Kaaps duifje.
Bacalao. Stokvis, of zeehaas. Deze van oorsprong Spaanse benaming werd bij de Hollandse zeelui gemeengoed voor gedroogde zoute vis. Zie ook labberdaan en bakkeljauw.
Bakkie zweet. Hete koffie, thee of chocolademelk (poeroet).
Balgen. Veel eten. Oude uitdrukking van de adelborsten bij het Koninklijk Instituut voor de Marine (KIM).
Beflap. Draadjesvlees, langdurig gestoofd rundvlees, ook als "osselor".
Bezaansschoot aan, "schoot aan" of "schootan". Extra rantsoen sterke drank als beloning voor zwaar werk. De borrel werd verstrekt op het achterdek bij de achtermast, die bezaansmast heet en waar het volk alleen maar kwam om de bezaanschoot aan te halen.
Blauwe hap. Indische maaltijd van hete rijst. De oorsprong van de aanduiding "blauwe" is niet helemaal duidelijk. Volgens Ido Eduard Saueressig werd dit woord in Indische kringen als geuzennaam beschouwd. Hollandse matrozen kregen in de tropen bij de geringste inspanning een rooie kop. Inheemse collega's spraken dan over "roodhuiden" of "rode jongens". Als reactie daarop kregen de Indische matrozen de spotnaam "blauwe jongens" In de jaren 50 bracht de marine deze spotnaam naar Nederland. In mijn diensttijd [1964] werden militairen van Indonesische afkomst nog steeds blauwen genoemd. Ook is er de verklaring dat veel Indo's als baby een blauwige pigmentvlek rond hun stuitje hebben die geleidelijk verdwijnt. Het werd de Mongolenvlek genoemd. Meer*.
Blinde flens. Pannenkoek.
Bramstaglopers. Kapucijners, eigenlijk grauwe erwten. De naam komt van de houten kralen (ballen) aan een bramstag voor het aanbrengen van een tussenzeil. De bramstag is de langsscheepse ondersteuning aan de voorzijde van de bramsteng. Zie ook raasdonders.
Buizen. Bier drinken, stevig doordrinken.
Bullenbeef. Cornedbeef.
Camouflagenet. Andijviestamp, zie ook Zeeuwse wasdag..
Captain's Dinner. Rijst met kippenlevertjes en kapucijners. Verder hardgekookt ei, basterdsuiker, spek, uien, appel en atjar tjampoer. De samenstelling hing af van de kok, meestal geserveerd met piccalilly. Viel bij de marine zeer in de smaak.
Cement. Dikke snert (erwtensoep), stijve aardappelpuree of aan tafel gemengd gewapend beton.
Chow. Maaltijd, ook als "chop chop" (snelle maaltijd) of "makan", nou ja als "selamat maken" met de betekenis "eet smakelijk"..
Clear water. Heldere soep met weinig "vulling".
Commissarisje. Borrel van half om half jenever en berenburg. Ook bekend als koetsiertje.
Dieptebom. Coctail van veel verschillende soorten drank (uit elke fles een scheut). Ook de benaming voor een vleeskroket [TvhW].
Draadversperring. Maaltijd (oorspronkelijk ontbijt) van rijst met hachee van draadjesvlees met veel sambal (minder vet dan rotmok).
Drijfijs. Zie snert met drijfijs.
Duitse aardappelen. Gebakken aardappelen met corned beef, of met spek, ham en uien.
Eelt schroeien. Vlees braden.
Galgenmaal. Eten dat niet veel zaaks is. De benaming ontstond op de marine kweekschool voor zeevaart "Prins Hendrik" te Leiden die aan het Galgewater lag. De verbinding tussen de Oude Rijn en de stadsgrachten. Als er teveel "galgenwater" in de snertketel was gedaan en de soep nogal dun was uitgevallen noemde men dit een galgenmaal of minder luguber "galgenwater". De uitdrukking is na opheffing van het internaat in de eerste wereldoorlog zo goed als "verwaterd". [Chb1]. Op de gevel van het inmiddels rijksmonument is nog steeds het merkwaardige marinesymbool van een onklaar anker te zien.

De kweekschool met leerlingen aan het Galgewater. Foto wellicht uit 1914 toen de school overging van opleiding voor de laagste rangen bij de marine naar een vooropleiding voor leerling-officieren. Wetenwaardigheden over de Kweekschool: De oorspronkelijke school stond in Amsterdam en was bedoeld om de zonen van de doden en gekwetsten van Doggersbank een gratis opleiding tot zeeman te geven. Het bestuur sprak af dat bij onvoldoende aanmelding ook kinderen uit de laagste sociale groepen konden worden aangenomen - eveneens gratis. Op last van Napoleon Bonaparte werd de school op 27 februari 1811 gesloten. De kwekelingen werden verder door de Marine opgeleid en moesten in Franse zeekrijgsdienst. De school werd door Koning Willem I heropend op 28 februari 1814. Bericht uit de Rotterdamsche Courant van 2 maart 1816: Amsterdam, 29 februari. Eergisteren werd in de Kweekschool voor de Zeevaart alhier het tweede verjarings-feest der zo gelukkige herstelling van dezelve Kweekschool gevierd, aan welke feestviering geen meerdere luister kon worden bijgezet, noch groter eer aan de Kwekelingen en aan de Commissarissen van hetzelve gesticht aangedaan, aangezien het Zijne Majesteit onze geëerbiedigden Koning, vergezeld van Zijne Koninklijke Hoogheid Prins Frederik en verder luisterrijk gevolg, op verzoek van Commissarissen goedgunstiglijk behaagd had, dezelve met zijne hoge tegenwoordigheid te vereren.

Gasballen. Spruiten, ook als "sopdotten".
Gattepetiel. Groot vergiet.
Gebakken marinier. Gebakken blikvlees: cornedbeef, blokjes boterhamworst (Leusderheiworst), ham uit blik, luncheon meat e.d. met ui, sambal, knoflook en ketjap. Bij voorkeur op brood. Behoorlijk vette, doch niet onsmakelijke hap. Vele variaties zijn mogelijk.
Gewapend beton. Zie zeven gerechten.
Gortschaften. Ontbijten.
Gouri-schotel. Geen gerecht, maar wel een wetenswaardigheid. In de VOC-tijd een uit China naar Voor-Indië gevoerde groene porceleinen schotel, ook wel vergifschotel genoemd, omdat men geloofde dat hij zou barsten als er vergiftigde spijzen in werden opgediend [Glos].
Grafzerk. Marinebenaming voor de lei of het bord waarop de hofmeester het dagelijks menu schreef.
Grind met specie. Aardappelpuree met erwten.
Groningse rijsttafel. Zie Zeeuwse rijsttafel.
Haas met popi. Gerecht van stokvis (zeehaas) met een saus van gewone zoete stroop.
Haentjesbier. Uit de VOC-tijd. Hollands bier uit de brouwerij "Het Haentje" te Amsterdam.
Handvat. Ribkarbonade.
Hap in elkaar trappen. Maaltijd bereiden.
Hap snert. Een hap snert verwerken is geen lepel erwtensoep, maar een borrel drinken.
Happen. Een glas bier drinken.
Hete rijst. Rijsttafel gebaseerd op de Indische maaltijd van rijst, groente en sambal, maar dan wat milder en met vlees. Bij militairen bekend als blauwe hap.
Hollandse rijsttafel. Zie Zeeuwse rijsttafel.
Horecapukkel. Dikke pens, bierbuik. (is dit wel marine- of koopvaardijtaal?)
Hors de manoeuvre. Salade van restjes aardappelen en vlees, met appel, bietjes en augurk.
Huppelwater. Jenever.
Ikan kaju splitpen. Rolmops (ikan = vis ; kaju = hout/timmerman ; splitpen = prikker).
Indische aardappelen. Rijst.
Jachtschotel. Een typisch koopvaardijgerecht om restjes rund- of varkensvlees weg te werken. De kok mengde het vlees met uien, zure appels en aardappelen en voegde naast de kruiderij laurierblad en kruidnagel toe. Het geheel werd bestrooid met paneermeel en in de oven voorzien van een bruin korstje. De bemanning zei dan: "Hij heeft de vleeskamer aangeveegd".
Jopenbier. Dik moutrijk donker bier, dat als middel tegen zwakte en bloedarmoede gold. Genoemd naar een straat in Dantzig [Glos]. Beperkt houdbaar, dus alleen aan het begin van de reis.
Julianakneiter. Krentenbrood. De naam ontstond op 30 april 1909 toen prinses Juliana geboren werd. Tijdens de feestroes werden broden als grote krentenbollen (zonder krenten) gemaakt voor twee dagen, zodat de bakkerij een dag kon sluiten en het personeel aan de feestvreugde kon deelnemen. Later werden ze speciaal voor zaterdag en zondag in Den Helder in de marine-bakkerij gebakken.
Kaan of kaantje. De knapperige restanten van in stukjes gesneden reuzel (varkensvet, niervet of rundvet). Oorspronkelijk zelfs van walvisvet, maar dat zal wel niet lekker of niet te eten geweest zijn. Niet specifiek een zeemansgerecht, maar hier toch genoemd vanwege de andere betekenis:
Kaan is/was namelijk ook "De scheldnaam voor den chef van de equipage als deze opper-schipper is. Wordt natuurlijk alleen gebruikt als hij niet in de buurt is, zelfs niet als het gemeenzaam bedoeld is, tenzij de Kaan gevoel voor humor heeft. Maar gebruikt wordt deze uitdrukking wel en dikwijls. Was de chef van de equipage een torpedist, of is hij, zooals in de marinierskazerne, adjudant van de mariniers, dan is het: Klep". (Chb1)
Kaaps duifje. Scheepsbeschuit, geweekt in zout water en belegd met een stuk spek. Genoemd naar de stormvogel (kleine meeuw) van de Zuidelijke Oceaan ter grootte van een houtduif. Zie ook Arme jongen.
Kampersteur. Aardappelpuree met saus en ei.
Kanen. Eten. "Valt er nog iets te kanen"?
Kanepieper. Scheldnaam voor de scheepskok. Ook wel "kanenbraaier". Kaantjes zijn de knapperige restanten van in stukjes gesneden reuzel (varkensvet) of rundvet. Met peper en zout een ouderwetse lekkernij op brood. Hier een link naar Smulweb.
Kansfles. Literfles.
Kapiteinskost. Kapucijners met speklapjes en mosterdsaus.
Kentang Goreng. Patat Frites.
Kerrieduiker. Een kok die nogal kwistig met kruiden werkt.
Ketelkoek. Nagerecht van meel, melk en stroop, dat in een zak wordt gekookt en aldus een stevige pudding oplevert, die e.v.t. met een draadje in plakken kan worden gesneden om in boter op te bakken [TvhW]. Nagenoeg hetzelfde recept (met rozijnen) staat aan wal bekend als "Jan in de zak", "broeder" of "poffert". Zie ook loerd.
Kip met een gouden speldje. Taaie kip. Ook als "kip met dienstjaren".
Kippenkakken. Kippenpoten.
Kippenkogels. Eieren.
Klamme vaas. Biertje, ook als "kouwe klets", "kouwe toeter", "pot", "pot scheerwater", "slokje eten", "slurfie" en meer.
Knuf. Drankje zonder alcohol, ook als "soffie".
Koes-koes. Onsmakelijk uitziend mengsel van doorgeslagen gort of boekweitgrutten en suiker, dat de volgende dag, als het stijf is, wordt vermengd met limoensap (lem-lem). Goed tegen scheurbuik (blauwschuit). Een goede koes-koes was gistend, maar nog net niet bedorven, of zoals Lodewijk Roepel in 1765 over spijzen en laven aan boord van oorlogsschepen schreef:
's Morgens te half agt uuren, als het weder zulks toelaat, eeten zy gersten gort, droog en wel gekookt, met wat boter en zout; by de gort eeten de matroozen gewoonlyk een stuk kaas. De helft 'er van gegeeten hebbende, doen zy by het overige wat bier, of azyn met water gemengd; en dit noemen zy koeskoes, en eeten het graag.
Koetsiertje. Borrel van half om half jenever en berenburg. Ook bekend als commissarisje.
Kommies. Marinenaam voor brood.
Konkelpotje. Koffiepot.
Kopstootje. Combinatie van een glas jonge jenever met bier. Volgens zeggen ontstaan bij de marine. Zie: recht-op-en-neer.
Krotenkoker. Kok ("kroten" is Rotterdams/Dordts voor bieten).
Krimpertjes. Hard brood, zo lang in de oven gedroogd dat het naast scheepsbeschuit of zeekaak langdurig bewaard kon blijven. In de praktijk bleek, vooral op onderzeeboten, dat het een slecht brood-surrogaat was en niet in de smaak viel.
Kruitvatsoep. Soep met tomaten, ui, rijst, peterselie, Spaanse pepers en sambal, veel sambal.
Kwakkie van de chef. Mayonaise, ook als "sap kau yau" (Chinees voor sperma) en "hartkleppenvet".
Laagwater. Einde van de maaltijd. Ook als ander woord voor afwassen (schoonmaken kommaliewant).
Labskous of lobskous. Oud beroemd en berucht zeemansgerecht dat bestaat uit resten van gezouten vlees, zoute haring, aardappelen en/of fijngestampt scheepsbeschuit en uien. Als het "zoutvlees" te droog was werd spek toegevoegd. Oorspronkelijk dus een ratjetoe van restjes. "Lobskous" was de benaming voor alle overgebleven rommel aan boord. Een beschrijving uit de Clock van Callens-Ooghe (Tijdschriften Archief Alkmaar): "een stampot van halfrotte aardappelen, gezouten slachtafval, uien en scheepskaak"
In de 20e eeuw verving men het gezouten vlees door cornedbeef en serveerde men de labskous met spiegeleieren, rode bieten en zoute augurk. Wybe van der Wal bestelde in het voorjaar van 2005 deze moderne versie van "labskaus" in de Ratskeller van Bremen. Hij gaf als commentaar: "Volgende keer neem ik toch iets anders. Het is een zeer onbestemd eten". Een hedendaags recept is te vinden op Smulweb.
Lamieren van het gortwater. Niet zo zeer een gerecht, doch een wetenswaardigheid. Vroeger bestond aan boord het ontbijt (vroegkost) voornamelijk uit gort. Wee de kok die bij het aanbreken van de dag (licht worden, lumieren) het gortwater niet aan de kook had. Lamieren is het tegen de kook houden.
Lem. Ook als lemlem. Citroenlimonade met veel vitamine C. Werd tot het midden van de vorige eeuw verstrekt.
Leuning. Marinenaam voor rookworst.
Loerd. Meelgerecht, "Jan-in-de-zak". Zacht gegaarde meelkoek. Zie ook: ketelkoek.
Luchtpostpapier. Dun gesneden (Leidse) kaas.
Lurkemmer. Drinkglas of mok.
Maandsaus. Tomatenketchup.
Makan. Eten.
Mannenpudding. Stevige kost, pittige kost of sambal.
Mastiek. Plakkerige kaas, smeerkaas.
Matrozenkost. Gerecht van bruine bonen, (dop)erwten, prei, ui, spek, leverworst en yoghurt of karnemelk.
Mee of Mede. Niet specifiek een zeemansdrank, maar eertijds toch "voor de cajuyt" wel meegenomen. "Een aangename drank die van honing en water gemaakt wordt. Neem agt stoop water en zoveel honing dat er een ei op dryven kan; doet daar by drie citroenschillen; kookt dit, en schuimt het wel als de schuim op komt. Neem het als dan van het vuur en doet er de drie citroenen in stukken gesneden by; giet het in een tobbe of open vat dat schoon is en laat het drie dagen werken. Schuim het vervolgens wel en giet het klare gedeelte in een vaatje en laat het open staan tot het ophoudt met gisten. Stop het vervolgens dicht toe en in drie maanden tyds zal ze zeer goed en bekwaam zyn om afgetapt te worden".
Middel tegen zeeziekte. Geen speciale benaming. Volgens Arthur van Schendel [1874-1946] was dit in de VOC tijd een feilloos recept: "Roer twee delen olie met een deel honing tot het zalvig wordt. Voeg daar een derde fijn mosterdpoeder aan toe. Nuttig dat met scheepsbeschuit" (dubbelgebakken brood). Je had natuurlijk ook nog poleponze: "Een zeker preservatief, dat uit brandewyn, suiker, nootemuskaat en citroensap bereid werd, waarmede ze die geenen, die op zee ziek worden, verkwikken". Nieuwe maats werd wel aanbevolen een stuk spek aan een touwtje weg te slikken en het daarna terug te halen. Volgens oud premier en voormalig onderzeebootcommandant Piet de Jong was pornografie ook een beproefd middel. Nieuwe gasten die zeeziek werden stuurde hij wel te kooi met een sexboekje. Een tijdje later waren ze dan aardig opgeknapt. Zie ook zoetwatermatroos.

Zeezieke passagiers aan boord van een emigrantenschip [1820]

Mogen wij zwijgen? Ondefinieerbare massa van blikvoer (gehakt, aardappelen, slappe groente?). Van oorsprong de titel van een nogal "heftige" film uit het stomme tijdperk. De film propageerde het onderzoek naar het vaderschap. Menig marineman wilde het "vaderschap" van zijn opgeschepte prut ook wel onderzoeken...
Mom. Dik krachtig hopvrij bier uit Brunswijk, genoemd naar de eerste brouwer, Christiaan Mumme. Het werd veelal vanuit Europa op de schepen naar Azië meegevoerd [Glos].
MSF korrels. Gekleurde muisjes, traditioneel ontbijtbeleg, ook bekend als "technicolor". MSF = Marine Sanatorium Fonds.
Muziektent. Peper-en-zoutstel.
Namokken. Toetje eten.
Nassi Purmerend. Rijst met boter en suiker.
Nooitgedacht. Gerecht van kapucijners met boterhamworst, nasikruiden en -groenten. De "uitvinder" van dit gerecht, die zomaar wat doorelkaar husselde zou geroepen hebben: "Nooit gedacht dat het zo lekker zou smaken".
Oorlam. Borrel jenever; tot 1895 door de Nederlandsche Marine 's morgens en 's middags aan elke matroos uitgereikt. Na 1846 beperkt tot meerderjarige manschappen. De oorsprong van het woord ligt in het Maleis. Op Kaap de Goede Hoop was het sinds de VOC tijd gebruikelijk dat de kolonisten Indische bannelingen als bedienden hadden. Door hen werden de Hollanders die op thuisreis de Kaap aandeden "orang lama datang" genoemd. Vrij vertaald: oudgediende of bekwaam man. Het werd verkort tot orang lama en vervolgens verbasterd tot oorlam. In Indië zelf werden Europeanen trouwens hoedendragers genoemd. De tijd die de thuisvaarders aan de Kaap doorbrachten werd oorlammentijd genoemd. De "oorlammen", de hoedendragers dus, stonden bekend om hun drankzucht en zo zou de naam bij de borrel terecht zijn gekomen. Oorspronkelijk ging het om Kaapse wijn: "In een eenvoudig dranklokaal kostte de wijn drie stuivers per fles. Voor het genot van muziek en dans steeg de prijs tot zes stuivers, voor het comfort van fatsoenlijk meubilair en gratis pijp en tabak naar acht stuivers en zij die de biljartkamer gebruikten betaalden zelfs tien stuivers per fles" [AS]. Met de oorlam werd later vooral jenever, rum (kelduivel) en brandewijn (brandemoris) bedoeld.
Zie ook pimpelen.
Op je merk liggen. Genoeg gegeten hebben, voldaan. Verwijzing naar het Plimsollmerk.
Opbakken. Opdienen van het eten.
Opsnit. Broodbeleg (vleeswaren).
Oranjerats. Gerecht bestaande uit wortelen, witte bonen, uien en pastinaken, of simpelweg hutspot (aardappelen met peen en uien).
Osselor. Draadjesvlees, langdurig gestoofd rundvlees, ook als "beflap".
Oude Leidse. Komijnekaas werd in veel streken van Nederland gemaakt. Maar de Ouwe Leidsche was een uitzondering. Deze harde zeer houdbare oude komijnekaas werd al tijdens VOC tijd aan boord meegenomen. De kaas kwam van boeren uit de omgeving van Leiden en werd op de Leidse kaasmarkt in grote hoeveelheden door VOC botteliers ingeslagen. Verwant: Zeemansvoeding in vroeger tijden.
Paitje. Borrel
Peut. Hollandse cognac, eertijds bij de marine een vieux van mindere kwaliteit, ook bekend als "afbijt".
Pikheet. Theepauze. De uitdrukking stamt uit de zeiltijd. Omdat het ingieten van hete pek (pik) in de breeuwnaden niet onderbroken mocht worden, werd vooraf pauze gehouden om koffie of thee te drinken.
Poerlepap. Eigenlijk "poerlepap van baadje". Alleen vermeld als wetenswaardigheid, want de samenstelling is onbekend. De poerlepap was een lekkernij in Indië, speciaal te Makassar omstreeks 1890-1910. Wat poerlepap precies was zal wel altijd een geheim blijven, doch het was smakelijk en zag er uit als chocoladevla. Baadje was een te Makassar geboren kadraaier, die de poerlepap maakte en aan boord onder de maats verkocht in zulke hoeveelheden, dat een afzonderlijke prauw nodig was voor het vervoer naar de schepen. Als Baadje van wal stak - zo tegen half twaalf, na vastwerken (alklaar) - dan schreeuwden de seiners van de duiventil: "Sein op, Baadje poft", en kwamen de maats met schaftblikjes aan dek gehold om de poerlepap in ontvangst te nemen [Chb].
In 't Juttertje, een bijvoegsel van de Heldersche Courant van zaterdag 16 dec 1922 vinden we onder de kop marine-herinnering het volgende:
Baadje hield er een warong op na met allerlei heerlijkheden, zoals gebakken vis, garnalen, pisang koekjes, vruchten in verschillende soorten en last not least poerlepap. Het was een lekker kostje, een donkere pap waarin blijkbaar vele vruchten waren verwerkt, voornamelijk papaja.  Maar als men dan eens aan Baadje vroeg hoe de samenstelling was hield hij zich leuk van den domme. Baadje zou aan zijn naam gekomen zijn omdat zijn groot- of overgrootvader (zolang bestond de zaak al) eens van een "Jan" een oud marinebaadje had gekregen waarmee hij zich tijdens het uitoefenen van het bedrijf dan tooide.
Over het woord poerlepap is nauwelijks iets te vinden. Was het een superlatief? Reeds in 1883 schreef auteur A.C. de Zwart in zijn Hoe de zoon van den pionier President werd  "Ja, ja, ik weet wel wat ge daarmede zeggen wilt. Poerlepeper en poerlepap ! Dat hij zoo ontzettend vloekt".
Poeroet. Hete chocolademelk.
Poespas. Weke stamppot waarvan de samenstelling niet altijd duidelijk is. Oorspronkelijk de hutspot van de Groenlandvaarders. Later een gerecht van vlees, gort of droge rijst en groenten. De onomatopee poesh-pash dankt haar naam waarschijnlijk aan het soppend geluid dat het gerecht maakte als je het omroerde.
Popi. Gewone zoete stroop, onmisbaar onderdeel van het gortschaften. Popi werd ook wel aangeduid als "heldenmoed" en de pot met popi als "lefpul", want zoetigheid bij het eten (haas met popi) gold eigenlijk als afschrikwekkend verval.
Potage periodique. Tomatensoep.
Punten en strepen. Erwten met worteltjes.
Pijpetijd. Bartijd (5 uur 's middags).
Raasdonders. Ook als "roldonders" (Vlaardingen) of "Hellevoetse raasdonders". Kapucijners met vet, doorbakken spek of gerookt spek, geserveerd met (gebakken) aardappelen of rijst en garnituur; een luxe versie van bramstaglopers. De Hellevoetse variant bestaat uit gekruide kapucijners met gehaktballetjes, gegarneerd met hamrolletjes en mayonaise. [TvhW]
In de Ten Anker van 25-5-2020 verscheen over raasdonders het hilarisch verhaal Wind in de zeilen van Wim Degen.
Recht-op-en-neer. Oorspronkelijk een andere naam voor een oorlam. Het zou ontleend zijn aan de grote zeilvaart, waar het scheepsvolk bij het ophieuwen van het anker landurig moest rondlopen aan de gangspil . Zwaar werk. Als de ankerkabel "recht op en neer stond" en het anker op punt stond los te komen werd wel een oorlam verstrekt. Tegenwoordig ook de bijnaam voor een kopstootje. Dat is een combinatie van een glas bier en een glas jonge jenever. Bedoelt als een slok jenever gevolgd door een slok bier, ooit ontstaan door een weddenschap wie de meeste drank kon verdragen zonder om te vallen. Huidige stappers gebruiken het bij indrinken juist wel om snel de hoogte te krijgen. Een andere methode is om het glaasje jenever in een gevuld bierglas te laten zakken en het dan zo snel mogelijk achterover te slaan.
Restaurant "Zeezicht". Eetzaal / -ruimte aan boord. Ook als messroom, vreetschuur, cafetaria, cafetaris of kortweg CAF.
Roedjak. Pikante zoetzure saus van ketjap, sap van de tanarinde, fijngehakte onrijpe mango en sambal oelek.
Roerganger. Het is de vraag of dit mixdrankje een zeemansoorsprong heeft. Het bestaat uit een borrelglas whisky, een half borrelglas apricotlikeur en een borrelglas hete sterke koffie.
Rotmok. Ook wel "Rijsttafel-belazer", Rijst met hachee, of een stoofpot van restjes vlees. De naam zou ontstaan zijn doordat een schepeling op het idee kwam vlees- en vetresten met een gesnipperd uitje in een mok op het vuur te zetten en te laten "snurken", hetgeen de kok te bar werd en die "rot mok" de kombuis uitsmeet, waarop een stevig robbertje gevochten werd.
Rumstel. Rum cola.
Rijst met kippenlevertjes. Zie Captain's Dinner.
Rijsttafel belazer. Zie Zeeuwse rijsttafel.
Salmagundi. Volgens "The Pirates" van Douglas Botting zou dit een stevige pot van/voor piraten zijn als zij een koopvaarder met welvoorzien victualieruim te pakken kregen. Maar ook aan wal. Het bestond uit geroosterd vlees in brokken (van welke oorsprong dan ook) gemarineerd in gekruide wijn, gemengd met kool, ansjovis, pekelharing, hardgekookte eieren, uien, olijven en wat maar meer voor handen was. Het geheel werd sterk gekruid met knoflook, zout, pepers en mosterdzaad, overgoten met olie en azijn en verslonden met bier en rum. Kortom een pittige hap. In latere tijd keurig omschreven als allerhande opgewarmd vlees, "meerendeels van klein gesneden gebraad, met eene saus" en hedendaagse recepten spreken over een gemengde salade van kip, kalkoen, vlees, vis en groente of een ragout daarvan, waarbij soms de naam ratatouille opduikt. Dat laatste is niet juist, want salmagundi is en was een maaltijd op basis van vlees, terwijl ratatouille (Frans) of warmoesschotel (Nederlands) een stoofpotje gemengde groenten is.
Verwant: boekanier.
Scheepsbeschuit. Een hoofdbestanddeel van de scheepsvoeding vanaf de 16e eeuw was hart broot of kaak, dit als tegenstelling tot gewoon week brood. Het deeg van tarwe- of roggemeel werd zonder gist twee maal gebakken tot droge zeer goed houdbare koeken. Als je een indruk wilt krijgen is hier een oud recept (geen tweebak) van koken en zo:
Vier kopjes bloem, 1 kopje water en een theelepeltje zout.
Kneed in een kom de ingrediënten tot een stevig deeg.
Rol het deeg uit op een vlakke ondergrond waar je een beetje bloem op gestrooid hebt.
De deegplak moet ruim 1 cm dik zijn.
Snij het deeg in plakken van ongeveer 7 cm.
Leg ze op een bakblik en prik er met een vork gaatjes in.
Zet het bakblik in een hete oven op 350 graden. (180 graden Celsius).
Als de beschuiten lichtbruin zijn (na ongeveer een uur) zijn ze klaar; draai ze af en toe.
De keiharde beschuiten werden geweekt in water of thee, of in brokken meegekookt in een "soep" van zoutvlees.
Schoot aan! of "schootan!". Uitroep/uitnodiging om een borrel te drinken. Waarschijnlijk ontstaan als beloning voor het harde werken dat nodig was bij het aanhalen van de schoten om zo scherp mogelijk aan de wind te kunnen zeilen.
Schurfie. Warm prutje van restjes vlees, (zoete) aardappelen, uien, knoflook, ketchup en sambal, of in het algemeen de benaming voor een opgewarmd prakkie.
Setrop soesoe. Limonade met een scheut melk.
Sneetje vastwerken. Een boterham tijdens werkpauze.
Snelvuur. Een kop of mok hete chocolademelk (poeroet). De naam heeft niets te maken met een bepaalde methode van vuren, maar met de maatregelen ter beperking van het drankmisbruik. Toen op 7 Juli 1902 voor  de "Algemeene bond voor Nederlandsche marinematrozen" een eigen bondsgebouw werd opgericht plaatste men op het buffet naast de biertap een grote ketel, die de vorm had van een granaat, en bestemd was om er hete chocolademelk uit te tappen. Al snel was het in zwang om "een kop snelvuur" te bestellen.
Snert met drijfijs. Erwtensoep met dobbelsteentjes spek. Drijfijs slaat ook op de dobbelsteentjes knolselderij.
Sopdotten. Spruiten, ook als "gasballen".
Spekplank. Houten vleessnijplank met handvat en opvanggootje.
Staalmannetje. Klein tarwebrood, het rantsoen voor één man. De verstrekking werd ingevoerd op aandringen van het Tweede Kamerlid A.P. Staalman in de dagen dat scheepsbeschuit nog in zeer grote hoeveelheden uitgereikt werd en vers brood aan boord een zeldzaamheid was. De "Staalmannetjes" werden in Den Helder in de marine-bakkerij gebakken.
Sterven-op-straat-worst. Cervelaatworst.
Strontzwiepersoep. Ossenstaartsoep.
Stijverijstkoker. Scheldnaam voor scheepskok.
Theewater. Avondmaaltijd, niet de warme, maar een eenvoudige broodmaaltijd met keuze uit smeerkaas, smeerpastei, jam, gekleurde muisjes, hagelslag of sardientjes uit blik, met als luxe soms een plak gebakken bloedworst met appel of gebakken marinier. Oorspronkelijk werd 's avonds theewater (of iets wat er op leek) verstrekt dat waarschijnlijk alleen maar diende om het hard brood of scheepsbeschuit in te weken.
Tom Okker Speciaal. Marinenaam voor een veerkrachtige gehaktbal uit blik. Ambachtelijke ballen van de kok zijn "officiersballen".
Torpedistenbloed. Koffie voor het wachtsvolk, uiteraard zonder melk. Eigenlijk wordt een "torpedistenbakkie" bedoeld, een bak sterke koffie waar je "torpedistenbloed" van krijgt.
Troet. In water, melk of karnemelk gekookte meelspijs.
Vetpieper, vetsmelter. Scheldnaam voor scheepskok.
Vetslof . Botervlootje.
Vette hap . Marineuitdrukking voor gewoon warm eten. Soep, aardappelen, groente en vlees.
Victualiën. De aan boord meegevoerde mondvoorraad; eten en drinken.
Vlampijpen. Macaroni.
Vliegende schijven. Dikke plakken gebakken boterham- of bloedworst.
Voltremmen. Veel eten
Vreetchinees. Chinees/Indisch restaurant
Vreetijzers. Bestek.
Vreugdewipper. Flesopener, ook als "bierspanner" of "bierbaco".
Vijfschaft. Lamsvleesgerecht waaraan vijf ingredienten worden toegevoegd. Aardappelen, uien, wortelen, bruine bonen en zure appelen. In plaats van lamsvlees ook wel gerookt spek en rookworst.
Wortelwater. Sinas.
Zeehaas. Stokvis, vroeger een vrijdaggerecht bij de marine. Stokvis is gefileerde gezouten kabeljauw welke op stokken uitgehangen werd tot het door zon en wind plankhard droog geworden was. In droge omstandigheden zeer lang houdbaar en alleen te eten na minimaal 24 uur weken in water of melk.
Zeeuwse rijsttafel. Gerecht van droge rijst met kapucijners of bruine bonen, met kaantjes en garnituur (gehakte uitjes, gesmoorde uitjes, uienringetjes, gesneden augurk en piccalilly). Wanneer het pittig gemaakt wordt met pepers en sambal is het een "rijsttafel belazer" en wanneer de rijst vervangen wordt door gekookte aardappelen is het een "Groningse rijsttafel" of een "Hollandse rijsttafel".
Zeeuwse wasdag. Stamppot rauwe andijvie, zie ook camouflagenet.
Zeikfilters. Niertjes.
Zeven gerechten of zeven gangen menu: Aardappelen, rijst, stokvis (zeehaas), stroop, boter, meel, geb. uien en augurken. De zeven gerechten stonden afzonderlijk op tafel en konden naar eigen inzicht met mosterd, peper en zout gemengd worden tot "gewapend beton".
Zoetwatermatroos. Het zou een beproefd middel tegen zeeziekte zijn. Doe drie borrelglaasjes oude of jonge jenever in een beker. Knijp de neus dicht en drink de beker in één teug leeg. Zo nodig herhalen. Zie ook middel tegen zeeziekte.
Zwampudding. Nagerecht met sabayou (schuimende saus).
Zweetsokkie. Supervette tostie met twee plakken kaas en veel sambal, aan alle kanten beboterd en in de koekepan gebakken.

---

Voor thuis een paar mixdrankjes met een zee-, weer- of scheepsnaam: (borrelglas = bgl)
Broek van Bertha. De bijnaam voor een luchtkoker aan boord van marineschepen, maar ook de naam van een mixdrankje dat bestaat uit een borrelglas jenever of gin, citroensap, groene grenadine en ijsblokjes.

Tot in de 20e eeuw plukten sommige kapiteins hun bemanning nog min of meer op dezelfde wijze. Het was dan wel geen zielverkopen, maar toch een winstgevend zaakje. Ze hadden een slapkist (afgeleid van slobchest, sloppe = working trousers) waaruit eenmaal per week kleren, laarzen, schoenen, tabak etc tegen hoge prijs werden verkocht [VvdM].
Zie ook pressen (shanghaaien) en zeemanshuis.

Maar....Ook schepen werden geprest. Tussen 1793 en 1795 werden vele binnenvaartschippers gedwongen transportdiensten te verlenen ten behoeve van verschillende legermachten die actief waren op het grondgebied van de Bataafse Republiek. Hun schepen werden door het bevoegde gezag ‘gerequireerd’ of ‘geprest’. Het leven van veel binnenschippers veranderde ingrijpend toen Frankrijk op 1 februari 1793 Groot-Brittannië en de Republiek de oorlog verklaarde en het Franse leger vanuit de Zuidelijke Nederlanden de Republiek binnenviel met het plan om Holland te bezetten en dan langs de grote rivieren naar het oosten te trekken om de vestingsteden Venlo en Maastricht in te nemen. Tijdens de opmars werden tientallen schippers op bevel van deze strijdmacht door gemeentebesturen in dienst van de overheid ‘geprest’ om levensmiddelen en munitie te vervoeren.

Dat pressen was al sinds de Middeleeuwen een gebruikelijke manier om de logistieke capaciteit van leger en marine tijdelijk uit te breiden. De vorst had het recht elke vrije burger op te roepen tot de oorlog wanneer hij dat nodig achtte. In een oorlogssituatie moesten de burgers schepen en bemanningen ter beschikking stellen. Voor het eerst gebeurde dat in 1252, toen Dordrecht werd verplicht enkele ‘behoorlijk toegeruste’ schepen te leveren.
Bron: De zaak ven de gepreste schippers door Hugo Landheer, Tijdschrift voor Zeegeschiedenis 2011.

Een zuidwester is een hoofddeksel met kinband en een lange flap aan de achterzijde om te voorkomen dat water in de nek loopt. Het gebruik verdient voorkeur boven een capuchon omdat de zuidwester met het hoofd kan meedraaien. De schipper of visser kan gewoon doorgaan met zijn bezigheden. De originele zuidwester was net als oliegoed gemaakt van met lijnolie geimpregneerd katoen. De naam zuidwester is afgeleid van de meest voorkomende Zuidwestelijke windrichting in onze streken.

Zijzwaarden van binnenschepen zijn rondzwaarden (kort en breed), die van zeegaande schepen lang en smal (zeezwaard) omdat ze op ruim water hun werk diepstekend beter doen. Bij aan- of in de wind laat de schipper het zwaard aan de lage (lij) kant zakken. Het zijzwaard is bevestigd met een zwaardbout of worgel, die door een gat in de verdikte kop gaat, die dwars over het lichaam van het zwaard ligt en de binnen- en buitenposten bij elkaar houdt. Aan de voorkant is het zwaard beschermd tegen stoten door een aanvaringsklamp of stootklos, die op het boeisel zit. Het zwaard zelf loopt langs een stoot- of zwaardklamp en net boven de waterlijn een geleider, de strijkklamp met aan de achterkant een glijijzer (glij-ijzer) een stalen steun naar het boeisel. Daarboven is meestal nog een kabellat of schuurlijst aangebracht om de krachten beter te verdelen en slijtage aan de huid te voorkomen. Met een aan het boeisel van het achterschip bevestigde zwaardloper wordt de zwaardval geborgd, de lijn waarmee de stand van het zwaard wordt geregeld. Volgens overlevering gaf de schipper met een ongeteerde bovenpost aan dat hij geen bootlening had en dus kredietwaardig was.

    

Buitenslaper

Een variant was de buitenslaper die op Belgische en Franse kanalen voorkwam. Van Nederlandse gebruik is niets bekend.
De "buitenslaper" was een motor die op het achterdek was geïnstalleerd en met de as van een scheepsschroef naast het roer was verbonden. Je zou kunnen zeggen een aanhang- of buitenboordschroef. Verschillende schepen hebben kort na de tweede wereldoorlog van zo'n systeem gebruik gemaakt. In de meeste gevallen werden automotoren van Bedford gebruikt. De benzinemotoren werden na goed warm draaien overgeschakeld op gefilterde gasolie. De schroef kon op en neer worden gelaten. Bij lege schepen lager, bij geladen schepen hoger. Bron: IJzeren schippers op houten schepen.
Verwant: opklapbare schroef.

Uit webmagazine Ten Anker 20 januari 2023